ƏLLƏRİNİZİ
YUYUN: SAĞLAMLIQ ƏLLƏRİNİZDƏDİR.
Dr. Recai
OĞUR*,
Dos.Dr.
Metin HASDE*
*GATA
Halk Sağlığı AD/ANKARA
Tərcumə edən:
Dr.Məharət Rzayev.
Giriş
İldə
təxminən 1 milyon gastrointestinal xəstəlik, 400 milyon ABŞ
dollarlıq müalicə məsrəfi, 60.000 yataqda müalicə, 250
ölüm, 3000 şigellyoz və 10.000 Hepatit A xəstəliyi. Bu
rəqəmlər Massachusetts xalq sağlığı (gigiyena və epidemiologiya)
bölməsi tərəfindən ABŞ-da 1995-ci il üçün irəli
sürülən “yetərsiz əl yuma və pis əl gigiyenası”
tablosunun nəticələridir (1).
Mövzunun
əhəmiyyətini hamı bilir, ancaq çox adam riayət etmir (2).
Hal-hazırda
xəstəxana içi infeksiyaların sürətlə yayılma
səbəbi kimi, xüsusilə
tibb işçilərinin hər xəstə iə təmasdan
əvvəl və sonra əllərini yumamaları göstərilir
(2,3). Yoluxucu xəstəliklərin dünyada ən çox görülən
və ən çox öldürən xəstəlik qrupunu yaratdığı və
uyğun əl yuma təcrübəsinə insanların hamısının sahib olması
nəticəsində bu xəstəliklərdə
əhəmiyyətli dərəcədə azalma ola
biləcəyi üçün (2) mövzu çox əhəmiyyətlidir.
Əl Yuyarkən Diqqət
Etmək Lazım Olanlar
Şəxsi
gigiyena olaraq qəbul edilən əl yumada məqsəd,
kimyəvi, fiziki maddələrin və infeksiya
törədicilərinin uzaqlaşdırılmasıdır. Sadəcə su ilə
əl yuyulması zamanı bunları mexaniki olaraq uzaqlaşdırmaq istənir,
ancaq, təmizlik tam mümkün olmur. Buna görə şəxsi
təmizlikdə su ilə bərabər sabun istifadə
etmək lazımdır (4,5).
Sabun
sadəcə əlin dezinfeksiyası üçün deyil, allergiyaya
səbəb olan maddələri də (nikel, qurğuşun, dəmir
vs.) uzaqlaşdırılmasında ən təsirli yollardandır(5).
Normal
qəlib sabunla maye sabunun təsiri eynidir. Ancaq, qəlib
sabunların olduqları mühit və istifadə edən insanların
əllərini yuduqdan sonra sabunu təmizləmədən
yerinə qoymaları səbəbiylə qəlib sabunlar
kirlənmə mənbəsi ola bilər. Bunun üçün də,
xüsusilə ictimai yerlərdə maye sabun istifadəsinə
üstünlük verilməlidir.
Normal
sabunlarla və ya içində əlavə maddələr olan
sabunlarla əl yuyulduğu zaman bir çox mikroorqanizm uzaqlaşdırıla bilir.
Ancaq, içində xlorheksidin və povidon-yod olan sabunlar başqalarından
daha təsirlidir. Triklozanlı maye sabunların isə təsirinin az
olduğu, hətta bəzi araştırmalarda təsirinin normal maye sabunlar
ilə eyni olduğu nəticəsi alınmışdır (6-14).
Qısaca
(2,5,11,12,14,15):
·
Birinci
növbədə ilıq və ya dözə biləcəyiniz
istilikdə su istifadə edin.
·
Sabun
istifadə edin (xüsusilə antimikrobial).
·
Əllərinizin
hər yerini – bilək, ovuc içi, barmaqlar və barmaq araları,
əlin arxası və dırnaqları – tam yuyun (imkan varsa dırnaq fırçası
ilə dırnağın altını da yuyun).
·
Əllərinizi
ən az 15 saniyə ovxalayın.
·
Əllərinizi
qurutmağa dirsəkdən başlayın və əllərinizə
və barmaq uclarınıza doğru irəliləyin. Əllərinizi
qurutduğunuz zaman ovxalamayın və dəsmalı əlinizə çırparaq
qurulayın.
Əl yumanın tarixi
tərəfi
Bostonlu
həkim olan Vendel Holms puerperal qızdırmanın qarşısını almaq üçün əl
yumanın əhəmiyyətini göstərən ilk araştırmaçı olaraq
bilinsə də, tibb tarixi 1847-ci ildə doğumda əl
gigiyenasının əhəmiyyətini göstərən və metod
olaraq həyata keçirən İqnaz Filip Semmelveysi tibbdə əl
gigiyenasına diqqət çəkən ilk insan olaraq xatırlayır.
Semmelveys
Vyana doğum xəstəxanasında puerperal qızdırmanın infektə
insanların otopsiyalarına girdikdən sonrakı dərsdə doğuma
kömək edən tibb tələbələri
tərəfindən yoluxdurulan hamilələrdə çox
qarşılaşıldığını göstərmişdir. Çox ciddi bir şəkildə əl
yuyulması qaydası qoyulduqdan sonra bir neçə həftədə
ölənlərin faizi 12%-dən 3%-ə düşmüşdür.
Semmelveysin
bu araştırması 1861-ci ildə nəşr edilmiş və bu tarixdən
etibarən qəbul edilmişdir. Daha sonra Semmelveys “obstetrikdə
antisepsisin öncüsü” olaraq qəbul edilmişdir (16,17).
Bu günkü
vəziyyət
Larson
1989-cu ildə nəşr edilən və 1879-1986-cı illər
arasında əl yuma ilə əlaqədar bütün yazıları
birləşdirdiyi məqaləsində “infeksiyaların qarşısının
alınmasında əl yumanın hələ də ən
əhəmiyyətli metod olduğunu və bu mövzuya diqqət
edilməsi lazım olduğunu” göstərir (18).
Daha
sonralar bəzi araştırmalarda tibb işçilərindən əl yumağa
çox əhəmiyyət verənlərin belə xəstəylə
təmaslarının sadəcə 75%-ində əllərini yuduqları,
və bu qrupun da həkim və ya tibb bacısı olmadığı
bildirilmişdir(19). Yenə eyni araştırmada pratisyen həkimlərin
xəstəylə təmasdan sonra əl yuma mövzusunda digər
qruplara görə daha həssas olduğu oyrənildi (ancaq, pratisyen
həkimlər xəstəylə təmasdan əvvəl
əl yuma haqda kifayət qədər həssas olmadılar) (19).
HİV
(İÇV) və Hepatit B kimi infeksiyaların bütün dünyada yayılmasından sonra
tibb işçiləri özlərini qorumaq üçün daha həssas
hərəkət etməyə başladılar və xəstəyə
baxarkən əlcək istifadə edilməsi dramatik bir
şəkildə artdı.ancaq, bu vəziyyətin yanıldıcı bir yanı
ortaya çıxdı – əlcəklər tibb işçilərini qoruyurdu və
eyni əlcəklə fərqli xəstələrlə
təmas edən tibb işçiləri ilə sıx-sıx qarşılaşılırdı.ən
pisi isə tibb işçiləri arasında əl yuma alışqanlığı azalırdı
(20).
Bir
çox araştırma tibb işçilərinin Semmelveysin araştırmasından
xəbərsiz olduğunu və onun təkliflərinin
diqqətə alınmadığını göstərir (21).
Ümumiyyətlə,
həkimlər tibb işçiləri arasında əl yumağa ən az
riayət edən qrupdur və vəzifələri artdıqca
vəziyyət qorxunc bir hal almaqdadır (19,22). Xəstəxana
infeksiyalarının 30% görüldüyü bir reanimasiya şöbəsində aparılan bir
araştırmada əllərini ən az yuyanların həkimlər olduğu
çox düşündürücüdür (23,24).
Əl
yumanın çox adi və günlük bir iş olması, bu mövzuda aparılan sanitar
maarifi işinə əhəmiyyət verilməməsinin əsas
səbəbidir. Ancaq, xəstələr arasında aparılan
araştırmada qəribə bir nəticə alınmışdır:
xəstələrə əl yuma mövzusunda sanitar maarifi
verilən bir xəstəxanada tibb işçilərinin əl yuma faizi
artmışdır (2,25).
Oxşar
şəkildə tibb işçilərinə öyrədilən deyil
öyrədən vəzifəsinin verilməsi
nəticəsində daha müvəffəqiyyətli oluna
bilər.
Əl yuma və
xəstəxana infeksiyaları
Qeyri
qənaətbəxş əl gigiyenasının bəlkə də ən
əhəmiyyətli nəticələrindən biri
antibiotiklərə dayanıqlı mikrobların gedərək artmasıdır
(3).
Bunun
ən açıq nümunələrindən biri, metisilinə dayanıqlı Staphilococcus aureus ştammlarının
bəzi səhiyyə təşkilatlarında endemik hala
gəlməsidir. Nisbətən yeni antibiotik olan və
cərrahiyyədə çox istifadə edilən vankomisinə
də dayanıqlıq qazanıldığı görülməkdədir. 1994-cü ilə
qədər Center for Disease Control and Prevention (CDC) təşkilatına
bildirilən vankomisinə dayanıqlı Enterokok infeksiyalarının bütün xəstəxana
infeksiyaları içərisində 14%-ə yüksəldiyi bildirilmişdir.
Bu rəqəm 5 il əvvəl, yəni 1989-cu ildə 0% idi
(2).
Bu
gün enterokokların bəzi ştammları demək olar ki bütün
antibiotiklərə dayanıqlıdır. Hadisəyə bir az geniş
şəkildə baxarsaq, əl yuma kimi şəxsi gigiyena qaydalarına
riayət etməyən tibb işçiləri sayəsində
cəmiyyət müalicəyə dayanıqlı infeksiyalara sahib olmuşdur.
Təbii ki bunun tərsi də doğrudur.
Qısaca
bu gün dünyada olan müalicə metodları ilə müalicə edilə
bilməyən dayanıqlı infeksiyalarımız və bunun yayılmasını
məhdudlaşdıracaq “uyğun əl yuma” metodumuz var (2).
Nəticə
və təkliflər
Uyğun
və yetərli əl yuma sadəcə xəstəxana və
tibb işçiləri ilə məhdudlaşdırılmamalıdır. Bu qədər
vacib və həyati bir mövzu bütün cəmiyyətə
qazandırılmalıdır.
Bunu
ən təsirli yollarından biri isə həkim və ya tibb
işçilərinin xəstənin gözünün qabağında müayinədən
əvvəl və sonra uyğun bir şəkildə əllərini
yumasıdır.
İnsanların
tibb işçiləri ilə hər hansı bir səbəblə
qarşılaşmaları tibb işçilərinin əsas vəzifələrindən
olan sanitar maarifi işi üçün ən münasib fürsətlərdən
biridir və bu fürsət qətiyyən qaçırılmamalıdır.
Əl
yuma mövzusunda həyata keçirilən ciddi tədbirlər nə
xəstəxana infeksiyalarını, nə də cəmiyyətdə
dayanıqlı infeksiyaları azalda bilməmişdir. Buna baxmayaraq əl yuma
xəstəxana infeksiyalarının qarşısını almaq üçün CDC
tərəfindən yeganə tədbir olaraq bildirilməyə
davam edilir.
Əl
yuma mövzusuna getdikcə daha çox əhəmiyyət verilir –
antimikrobial sabunlar, alkoqollu əl təmizləyiciləri,
əl yuma maşınları kimi növbənöv metodlar yoxlanılmaqdadır.
Ancaq
mövzu fərdi olaraq ələ alınmalıdır. Uyğun əl yuma texnikası
hamı tərəfindən həyata keçirilmədikca
gözlənilən nəticələrin alınması mümkün deyil.
Mənbə:
1.TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2003 : 1 (9)
http://www.gata.edu.tr/dahilibilimler/halksagligi/khb_2003_09.pdf
2. Azərbaycan-Türkiyə Hərbi Tibb Jurnalı - Fevral 2005. Cild-1. İl-1. Sayı-1
